İMAM HATİP DERSLERİM

İDĞÂM BAHSİ

İDĞÂM BAHSİ

1- İDĞÂM-I MEÂL GUNNE

1.1- Tanımı

  1.  İdğâm, bir harfi diğerine katmaya denir. Gunne ise genizden gelen ses manasına gelmektedir.

   2. İdğâm-ı meâl gunne ise gunne ile bir harfi diğerine katmak manasına gelmektedir.

1.2- Çeşitleri

1.2.1- Tam İdğâm-ı Meâl Gunne

   1. Tam İdğâm-ı Meâl Gunne, “Tenvin” veya “Sakin Nundan” sonra                                  “م – ن” harflerinden birinin harekeli bir şekilde gelmesiyle ve bunların ayrı kelimelerde olması ile oluşan tecvittir.

  2.  Tam İdğâm-ı Meâl Gunneyi oluşturan “Tenvin” veya “Sakin Nun” ile

“م – ن” harfleri zat ve sıfat itibariyle tamamen birbirinde kaybolurlar.

(ÖRNEK: “مِنْ مَاءٍ” ifadesinde “Sakin Nundan” sonra “م” harekeli bir şekilde gelmiş ve bunlar ayrı kelimelerde bulunmuştur. Bu sebeple tam idğâm-ı meâl gunne oluşmuştur. Burada yer alan sakin nun ve harekeli “م” harfi zat ve sıfat itibari tam olarak birbirlerinde kaybolmuştur.)

(ÖRNEK: “يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ” ifadesinde “Tenvinden” sonra “ن” harekeli bir şekilde gelmiş ve bunlar ayrı kelimelerde bulunmuştur. Bu sebeple tam idğâm-ı meâl gunne oluşmuştur. Burada yer alan tenvin ve harekeli “ن” harfi zat ve sıfat itibari tam olarak birbirlerinde kaybolmuştur.)

1.2.2- Nâkıs İdğâm-ı Meâl Gunne

    1. Nâkıs İdğâm-ı Meâl Gunne, “Tenvin” veya “Sakin Nundan” sonra                                  “و – ي” harflerinden birinin harekeli bir şekilde gelmesiyle ve bunların ayrı kelimelerde olması ile oluşan tecvittir.

    2.  Nâkıs İdğâm-ı Meâl Gunneyi oluşturan “Tenvin” veya “Sakin Nun” ile “و – ي” harfleri zat ve sıfat itibariyle tamamen birbirinde kaybolmazlar. Ama “Tenvin” veya “Sakin Nun” “و – ي” harfleri içinde gunne sıfatıyla kendilerini hissettirir.

(ÖRNEK: “اَنْ يُوصَلَ” ifadesinde “Sakin Nundan” sonra “ي” harekeli bir şekilde gelmiş ve bunlar ayrı kelimelerde bulunmuştur. Bu sebeple nâkıs idğâm-ı meâl gunne oluşmuştur. Burada yer alan sakin nun ve harekeli “ي” harfi zat ve sıfat itibari tam olarak birbirlerinde kaybolmamış ama “Sakin Nun”, “ي” içerisinde gunne sıfatı ile kendini göstermiştir.)

(ÖRNEK: “و َ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ” ifadesinde “Tenvinden” sonra “و” harekeli bir şekilde gelmiş ve bunlar ayrı kelimelerde bulunmuştur. Bu sebeple nâkıs idğâm-ı meâl gunne oluşmuştur. Burada yer alan tenvin ve harekeli “و” harfi zat ve sıfat itibari tam olarak birbirlerinde kaybolmamış ama “Tenvin”, “و” içerisinde gunne sıfatı ile kendini göstermiştir.)

1.3- Yapılma Sebebi ve Mertebesi

      1.    Tenvin veya sakin nundan sonra harekeli “ي – م – ن – و” gelmesi ile birlikte Tam veya Nakıs İdğâm-ı Meal gunne yapılmasının sebebi;

Ø    Tenvin veya sakin nun ile “ن” aynıdır

Ø    Tenvin veya sakin nun ile “م” ve “و” müşterek sıfatlara aittir

Ø    Tenvin veya sakin nun ile “ي” mahreç yakınlığına sahiptir

1.               İdğâm-ı Meâl Gunne, 1.5 elif miktarı tutulur. Başka bir deyişle iki harften az bir harften fazla tutulur.

1.4- Yapılış Şekli

       1.  Tam idğâm-ı meâl gunne yapılırken, “Tenvin” veya “Sakin Nun” ile “م – ن” harfleri tamamen birbiri içinde kaybolur. Bu ise şu şekilde yapılır; Tenvinin teki açılır veya sakin nun yok sayılır, “م – ن” harflerine ise şedde konur.

(ÖRNEK: “مَنْ مَالِكٌ”)

       2.  Nâkıs idğâm-ı meâl gunne yapılırken, “Tenvin” veya “Sakin Nun” ile “و – ي” harfleri tamamen birbiri içinde kaybolmaz. Ama “Tenvin” veya “Sakin Nun” “و – ي” harfleri içinde gunne sıfatıyla kendilerini hissettirir. Bu ise şu şekilde yapılır; Tenvinin teki açılır veya sakin nun yok sayılır, “و – ي” harflerine ise şedde konur.

Ø (ÖRNEK: “مَنْ يَعْمَلُ”)

1.5- Hükmü

      1. Kıraat alimlerinin tamamı Tenvin veya sakin nundan sonra harekeli “م – ن” harflerinin gelmesiyle idğâm-ı meâl gunne yapılması hususunda ittifak etmişlerdir. Bu sebeple bu durumda Asım Kıraati Hafs Rivayetine göre idğâm-ı meâl gunne yapmak vaciptir.

      2.  Kıraat alimlerinden İmam Hamze’nin birincisi ravisi Halef hariç bütün kıraat alimleri Tenvin veya sakin nundan sonra harekeli “و – ي” harflerinin gelmesiyle idğâm-ı meâl gunne yapılması hususunda ittifak etmişlerdir. Fakat bu ihtilaf nedeniyle bu durumda Asım Kıraati Hafs Rivayetine göre idğâm-ı meal gunne yapmak caizdir.

2- İDĞÂM-I BİLÂ GUNNE

2.1- Tanımı

         1.  İdğâm, bir harfi diğerine katmaya denir. Gunne ise genizden gelen ses manasına gelmektedir.

         2. İdğâm-ı bilâ gunne ise gunnesiz bir şekilde bir harfi diğerine katmak manasına gelmektedir.

2.2- Yapılış Şekli

     1. İdğâm-ı Bilâ Gunne, “Tenvin” veya “Sakin Nundan” sonra “ل – ر” harflerinden birinin harekeli bir şekilde gelmesiyle ile oluşan tecvittir.

    2.  İdğâm-ı bilâ gunneyi oluşturan “Tenvin” veya “Sakin Nun” ile

“ل – ر” harfleri zat ve sıfat itibariyle tamamen birbirinde kaybolurlar. Yani bütün idğâm-ı bilâ gunneler tam idğâmdır.

   3.  Kur’ân da bir kelime içerisinde yer alan idğâm-ı bilâ gunne örneği yoktur.

(ÖRNEK: “مِنْ رَبِّهِمْ” ifadesinde “Sakin Nundan” sonra “ر” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı bilâ gunne oluşmuştur. Burada yer alan sakin nun ve harekeli “ر” harfi zat ve sıfat itibari tam olarak birbirlerinde kaybolmuştur. Burada sakin nun yok sayılarak ve “ر” harfi şeddelenerek okuma yapılır. )

(ÖRNEK: “هُدًى لِلْمُتَّقِينَ” ifadesinde “tenvinden” sonra “ل” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı bilâ gunne oluşmuştur. Burada yer alan tenvin ve harekeli “ل” harfi zat ve sıfat itibari tam olarak birbirlerinde kaybolmuştur. Burada tenvinin teki açılarak ve “ل” harfi şeddelenerek okuma yapılır.)

2.3- Yapılma Sebebi ve Mertebesi

     1. İdğâm-ı Bilâ Gunneyi oluşturan “Tenvin” veya “Sakin Nun” ile “ل – ر” harfleri mahreç olarak birbirine yakındır. Bu sebepten ötürü okuyuşta kolaylık sağlamak amacıyla bu tecvit yapılır.

    2. İdğâm-ı bilâ gunne için yapılış esnasında özel bir tutma zamanı ayrılmaz.

2.4- Hükmü

       1. Kıraat alimlerinin tamamı Tenvin veya sakin nundan sonra harekeli “ل – ر” harflerinin gelmesiyle idğâm-ı bilâ gunne yapılması hususunda ittifak etmişlerdir. Bu sebeple bu durumda Asım Kıraati Hafs Rivayetine göre idğâm-ı meâl gunne yapmak vaciptir.

3- İDĞÂM-I MİSLEYN

3.1- Tanımı

       1. Mahreçleri ve sıfatları aynı olan iki harften birincisi sâkin, ikincisi harekeli olarak yan yana gelirse, birinci harfin ikincisine idğâm edilmesine idğâm-ı Misleyn denir.

3.2- Çeşitleri

3.2.1- İdğâm-ı Misleyn Meal Gunne

       1. “م” ve “ن” harfleriyle meydana gelen idğâm-ı misleyne, idğâm-ı Misleyn meal gunne ismi verilmektedir. Yani sakin “م” harfinden sonra harekeli “م” ya da sakin “ن” harfinden sonra harekeli “ن” harfi gelirse idğâm-ı misleyn meal gunne oluşur.

(ÖRNEK: “وَ هُمْ مِنْ” ifadesinde sakin “م” harfinden sonra “م” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı misleyn meâl gunne oluşmuştur.)

(ÖRNEK: “وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ” ifadesinde sakin “ن” harfinden sonra “ن” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı misleyn meâl gunne oluşmuştur.)

3.2.2- İdğâm-ı Misleyn Bilâ Gunne

       1. “م” ve “ن” harfleri dışında meydana gelen idğâm-ı misleyne, idğâm-ı Misleyn bilâ gunne ismi verilmektedir. Yani sakin “ت” harfinden sonra harekeli “ت” ya da sakin “ب” harfinden sonra harekeli “ب” harfi gelirse idğâm-ı misleyn bilâ gunne oluşur.

(ÖRNEK: “يُدْرِكْكُمْ” ifadesinde sakin “ك” harfinden sonra “ك” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı misleyn bilâ gunne oluşmuştur.)

(ÖRNEK: “اِذْ ذَهَبَ” ifadesinde sakin “ذ” harfinden sonra “ذ” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı misleyn bilâ gunne oluşmuştur.)

NOT: Şayet idğâm-ı misleyn mevzuunda birinci harf med harfi ise bu durumda idğam gerçekleşmez.

(ÖRNEK: “اَلَّذِي يُوَسْوِسُ” ifadesinde sakin “ي” harfinden sonra “ي” harekeli bir şekilde gelmiştir. Fakat burada gelen birinci “ي” harfi med harfi olması sebebiyle idğâm-ı misleyn bilâ gunne oluşmaz.)

(ÖRNEK: “فِي يَومٍ “ifadesinde sakin “ي” harfinden sonra “ي” harekeli bir şekilde gelmiştir. Fakat burada gelen birinci “ي” harfi med harfi olması sebebiyle idğâm-ı misleyn bilâ gunne oluşmaz.)

3.3- Yapılış Şekli ve Mertebesi

       1.  İdğâm-ı Misleyn Meâl gunne yapılırken, “م – ن” de yer alan gunne sıfatını ortaya çıkarmak için 1.5 elif miktarı tutulma gereklidir. Yani 1 harften fazla 2 harften az tutma gereklidir. Okuma işleminde de sakin olan “م” ya da “ن” harfleri yok sayılır, devamında gelen harekeli “م” ya da “ن” şeddelenir.

(ÖRNEK: “وَ هُمْ مِنْ”)

2.  İdğâm-ı Misleyn Bilâ gunne yapılırken ayrıca bir tutulma süresine hacet yoktur. Okuma işleminde de sakin olan “م” ya da “ن” dışındaki sakin olan birinci harf yok sayılır, devamında gelen harekeli “م” ya da “ن” dışındaki harf şeddelenir. Elbette harfler aynı olmalıdır.

(ÖRNEK: “يُدْرِكْكُمْ”)

4- İDĞÂM-I MÜTECANİSEYN

4.1- Tanımı

       1. Mahreçleri bir fakat sıfatları farklı olan iki harften birincisi sâkin, ikincisi harekeli olarak yan yana gelirse, birinci harfin ikincisine idğâm edilmesine idğâm-ı Mütecâniseyn denir.

NOT: İdğam-ı Mütecâniseyn, tam idğamdır.

4.2- Yapılış Şekli

1. Asım kıraati Hafs rivayetine göre mütecânis olan harfler üç gruptur. Bunlar;

4.2.1- 1. Grup (ت – د – ط):

1. Bu harflerden bir tanesi sakin olarak gelirse hemen ardından da yine bu gruptan aynı olmayan bir harf harekeli olarak gelirse idğam-ı mütecaniseyn meydana gelir. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur. Bu grupta öncelik söz konusu değildir.

(ÖRNEK: “مَا عَبَدْتُمْ” ifadesinde sakin “د” harfinden sonra “ت” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütecâniseyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

(ÖRNEK: “وَ قَلَتْ طَائِفَةٌ” ifadesinde sakin “ت” harfinden sonra “ط” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütecâniseyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

4.2.2- 2. Grup (ث – ذ - ظ):

1. Bu harflerden bir tanesi sakin olarak gelirse hemen ardından da yine bu gruptan aynı olmayan bir harf harekeli olarak gelirse idğam-ı mütecaniseyn meydana gelir. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur. Bu grupta öncelik söz konusu değildir.

(ÖRNEK: “يَلْهَثْ ذَلِكَ” ifadesinde sakin “ث” harfinden sonra “ذ” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütecâniseyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

(ÖRNEK: “اِذْ ظَلَمُوا” ifadesinde sakin “ذ” harfinden sonra “ظ” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütecâniseyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

4.2.3- 3. Grup (ب - م):

1. Bu harflerden bir tanesi sakin olarak gelirse hemen ardından da yine bu gruptan aynı olmayan bir harf harekeli olarak gelirse idğam-ı mütecaniseyn meydana gelir. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur. Bu grupta öncelik söz konusudur. İlk sırada sakin “ب” hemen sonrasında harekeli “م” gelmelidir.  Kur’ân da tek yerde vardır. Hud Suresi 42.ayet.

(ÖRNEK: “يَ بُنَيَّ اِرْكَبْ مَعَنَا” ifadesinde sakin “ب” harfinden sonra “م” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütecâniseyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

5- İDĞÂM-I MÜTEKARİBEYN

5.1- Tanımı

       1. Mahreçleri veya sıfatları yahut hem mahreçleri hem sıfatları bakımından birbiri ile yakınlığı bulunan iki harften birincisi sâkin, ikincisi harekeli olarak yan yana gelirse, birinci harfin ikincisine idğâm edilmesine idğâm-ı Mütekaribeyn denir.

5.2- Yapılış Şekli

1. Asım kıraati Hafs rivayetine göre mütekârib olan harfler iki gruptur. Bunlar;

5.2.1- 1. Grup (ل – ر ):

1. Bu harflerden “ل” harfi sakin olarak gelirse hemen ardından da “ر” harfi harekeli olarak gelirse idğam-ı mütekaribeyn meydana gelir. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur. Bu grupta öncelik söz konusudur ve tam idğam yapılır. Hükmü vaciptir.

(ÖRNEK: “بَلْ رَفَعَهُ الله” ifadesinde sakin “ل” harfinden sonra “ر” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütekaribeyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

(ÖRNEK: “قُلْ رَبِّ” ifadesinde sakin “ل” harfinden sonra “ر” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütekaribeyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

5.2.2- 2. Grup (ق – ك ):

1. Bu harflerden “ق” harfi sakin olarak gelirse hemen ardından da “ك” harfi harekeli olarak gelirse idğam-ı mütekaribeyn meydana gelir. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur. Bu grupta öncelik söz konusudur ve tam veya nakıs idğam yapılabilir. Hükmü caizdir.

(ÖRNEK: “المْ نَخْلُقْكُم” ifadesinde sakin “ق” harfinden sonra “ك” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı mütekaribeyn oluşmuştur. Bu durumda birincisi sakin harf yok sayılır ikinci harekeli harf ise şeddelenerek okunur.)

6- İDĞÂM-I ŞEMSİYYE

6.1- Tanımı

       1. Lâm-ı ta’riften sonra, şemsi harflerden birisi gelirse oluşan tecvide idğâm-ı Şemsiyye ismi verilmektedir. Bu durumda lâm-ı tariften sonra gelen şemsi harfe lâm-ı tarif idğâm edilir.

Şemsi harfler şunlar;

ت – ث – د – ذ – ر – ز – س – ش – ص – ض - ط – ظ – ل – ن

Bu harfleri tek tek ezberlemek zordur. Bu sebepten ötürü aşağıdaki tekerlemeyi ezberlemek işi kolaylaştırır;

تُبْ ثُمَّ دَعْ ذَنْبًا رَمَى زِدْ سُمْعَةً شِمْ صَدْرَ ضَيْفٍ طَابَ ظَنٌّ لَهُ نِعَمْ

6.2- Çeşitleri

6.2.1- İdğâm-ı Şemsiyye Mea’l Gunne

       1. Lâm-ı ta’riften sonra, şemsi harflerden “ن” harfinin harekeli gelmesiyle oluşan tecvittir. DİKKAT “ل” HARFİ HARİÇ İDĞÂM-I MİSLEYN YOKTUR.

(ÖRNEK: “النَّجْمُ” ifadesinde Lâm-ı tariften sonra şemsi harflerden “ن” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı şemsiyye oluşmuştur.)

(ÖRNEK: “وَ مِنَ النَّاسِ” ifadesinde Lâm-ı tariften sonra şemsi harflerden “ن” harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı şemsiyye meâ’l oluşmuştur.)

6.2.2- İdğâm-ı Şemsiyye Bila Gunne

       1. Lâm-ı ta’riften sonra, şemsi harflerden “ن” harici bir harfin harekeli gelmesiyle oluşan tecvittir.

(ÖRNEK: “الشَّمْسُ” ifadesinde Lâm-ı tariften sonra şemsi harflerden “ن” dışında bir harf harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı şemsiyye bilâ gunne oluşmuştur.)

 (ÖRNEK: “التَّوبَةُ” ifadesinde Lâm-ı tariften sonra şemsi harflerden “ن” dışında bir harf harekeli bir şekilde gelmiştir. Bu sebeple idğâm-ı şemsiyye bilâ gunne oluşmuştur.)

6.3- Yapılış Şekli

       1. İdğâm-ı Şemsiyye Mea’l Gunne yapılırken “ن” harfi üzerine 1-1.5 elif miktarı üzerinde durulur ve gunne yapılır.

 (ÖRNEK: “النَّجْمُ”)

(ÖRNEK: “وَ مِنَ النَّاسِ”)

2. İdğâm-ı Şemsiyye Bila Gunne yapılırken özel bir tutma zamanı yoktur.

(ÖRNEK: “التَّوبَةُ”)

NOT: İdğâm- Şemsiyye de yapılan idğâm tam idğâmdır.

NOT: Bazı kelimelerde bulunan ve lâm-ı tarifmiş gibi görünen durumlar söz konusudur. Aslında bu lâm-ı tarifmiş görünen harfler lâm-ı tarif değil kelime kökündedir. Bu nedenle burada idğâma dair bir şey yapmamamız gerekir. Kökünde lâm-ı tarife benzeyen ekleri taşıyan kelimelerin ezberlenmesi şarttır.

(ÖRNEK: “اِذِالْتَقَيْتُمْ” ifadesi Lâm-ı tarif almış gibi görünmektedir. Ancak almamıştır. Burada lâm-ı tarif gibi görünen harfler kelime kökündedir.)